Cumhuriyet ekonomisinin 100’ü

Ziraat Bankası

Türkiye’de faaliyet gösteren altı kamu bankasından biri olan Ziraat Bankası A.Ş., 1863 yılında Osmanlı Devleti döneminde Midhat Paşa tarafından kurulan Memleket Sandıkları’nın devamı niteliğinde.

I. Dünya Savaşı’ndan sonra ülkenin işgale uğraması üzerine işgal altındaki topraklarda bulunan şubeler, Yunanların İzmir’de kurdukları “Ziraat Bankası İdare Merkezi”ne bağlandı. 1920’de TBMM’nin açılmasından sonra TBMM kontrolünde bulunan yerlerdeki şubeler Ankara şubesine bağlandı.

1922’de İzmir ve İstanbul teşkilatları da Ankara’ya tabi oldu ve banka tekrar bütünlüğe kavuştu. 1924 yılında çıkarılan kanunla banka, bir devlet kurumu olmaktan çıkarılıp bir anonim şirket haline geldi.

1975’te Hamburg’da temsilcilik, Kıbrıs’ta 3 şube açıldı. 1977’de bölge müdürlükleri kuruldu ve yerinden yönetim anlayışına geçilmeye başladı. 1981’de Türkiye’nin ilk banka müzesi olan Ziraat Bankası Müzesi kuruldu.

1988’de ilk kez tarımı desteklemede bir bölge tek başına ele alınarak Güneydoğu Anadolu Projesi bölgesi üreticilerine, bölgenin özelliklerine uygun kredi desteği verilmeye başlandı. 1989’da ilk kredi kartı verildi, ilk tüketici kredisi verildi, altın satışına (Ziraat Altın) başlandı; bankanın ilk yatırım fonu kuruldu. 2001 yılında Türkiye Emlak Bankası, Ziraat Bankası ile birleştirilerek kapatıldı.

2001 Türkiye ekonomik krizinin ardından diğer kamu bankalarıyla ortak bir yönetim kurulu tarafından yönetilmeye başlandı, bu uygulama 2005 yılında sona erdi.

İş Bankası

1924 yılının Temmuz ayında Bakanlar Kurulu’nu toplayan Mustafa Kemal, milli bir banka kurulması konusundaki arzusunu, “Vatanı kurtaracak ve yükseltecek tedbirlerin başında olarak, halkın doğrudan itibar ve itimadından doğup meydana gelen tam manasıyla modern ve milli bir banka kurulması…” sözleriyle dile getirmişti.

Cumhuriyet döneminin ilk ulusal bankası olan İş Bankası, Atatürk’ün direktifleriyle İzmir Birinci İktisat Kongresi’nde alınan kararlar doğrultusunda 26 Ağustos 1924 tarihinde kuruldu.

İş Bankası ilk Genel Müdürü Celal Bayar’ın liderliğinde iki şube ve 37 personel ile hizmete başladı. Nominal sermayesi 1 milyon TL’ydi. Bu sermayenin fiilen ödenen 250 bin TL’lik bölümü ise bizzat Atatürk tarafından karşılandı.

9 Eylül 1924 günü, İstasyon Caddesi üzerindeki ilk binasında düzenlenen bir törenle Bankamızın açılışı yapıldı. Açılış törenine devlet erkânı, hükümet üyeleri, mebuslar, kordiplomatik ve Ankara eşraf ve tüccarı davetliydi. Davetli sayısı 150’yi bulduğundan, bu kadar kişiyi alacak salon bulunamamış, davetliler gruplar halinde ağırlanmıştı. Törende limonata ve pasta dağıtılmış, bu açılış için toplam 120 lira masraf yapıldı.

Türkiye’de tüm bankacılık işlemlerini gerçekleştirmek, sınai gelişmeyi başlatmak, ulusal tasarrufları harekete geçirmek, temel ekonomik atılımları finanse etmek ve kredi ihtiyaçlarını karşılamak, yeni kurulan bir ülke için yaşamsal önemde etkinliklerdi.

Finans sektörünün yanı sıra Türkiye’de sanayinin gelişmesine de büyük katkılar sağlayan işbankası, kurulduğu günden bu yana 300’e yakın şirkete iştirak ettti.

Portföy yapısı zamanla sadeleşmiş olan bankanın, Aralık 2022 itibariyle finans, cam, enerji, teknoloji ile sağlık ve hizmet ana gruplarında faaliyet gösteren 29 şirkette doğrudan ortaklığı bulunurken, doğrudan ve dolaylı olarak kontrol ettiği şirket sayısı 113 olup, 136 şirkette doğrudan ve dolaylı ortaklığı söz konusu.

Anadolu Sigorta

Türkiye’de sigortacılığın köklü kurumu 1925 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün girişimiyle Türkiye İş Bankası’nın öncülüğünde kuruldu. Cumhuriyet’in ilk döneminde sigortacılık sektörünün en önemli temsilcisi olan şirket 1980’li yıllarda yeni sigorta kategorilerini Türkiye’ye sundu. 1983’te Türkiye’de paket sigorta sistemini başlatan, 17 ayrı güvenceyi bir arada sağlayan Mavi Sigorta poliçelerini ilk kez satışa sundu. 1984’te Türkiye koşullarına uygulanmış en kapsamlı hayat poliçesi olan “Geleceğin Sigortası’nı” uygulamaya koydu. 1991’de hayat branşı yasa gereği kurulan Anadolu Hayat Sigorta Şirketi’ne devredildi. 2007 yılında toplam prim üretiminde 1 milyar dolar eşiğini geçen Türkiye’deki ilk sigorta şirketi oldu.

İTÜ

1773 yılında kurulan Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn, III. Mustafa döneminde mühendislik eğitimi vermek için askeri bir okul olarak kuruldu. Amacı güverte subayı ve gemi inşa subayı yetiştirmek olan okul, Osmanlı İmparatorluğu’nun batı referanslı ilk eğitim kurumlarından biriydi.

1795 yılında ise topçu ve istihkam subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn kuruldu ve daha sonra okulun sivil kanadı olan Hendese-i Mülkiye oluşturuldu. Mühendishane’nin askeri kanadı günümüzde Kara Harp Okulu ve Deniz Harp Okulu olarak devam ederken, sivil kanadı da İTÜ’yü oluşturdu.

İTÜ bugün İstanbul’un iş merkezi Maslak’ta bulunan ve ana kampüsü olan Ayazağa Yerleşkesi de dahil 4’ü İstanbul’un Avrupa, 1’i Anadolu yakasında, 1’i de Kıbrıs’ta olan toplam 6 yerleşkeye yayılan bir üniversite. Maçka, Taşkışla ve Gümüşsuyu yerleşkelerinde Osmanlı döneminden kalan binalarda hâlâ eğitim yapılıyor. İTÜ mezunları cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’nin büyümesinde ve gelişmesinde büyük rol oynamış, ülkedeki pek çok ilke ve pek çok mühendislik eserinin altına imza atttılar.

Türkiye’de ilk kez televizyon yayınlarının yapılması, ilk üniversite radyosunun kurulması, ilk kez bir üniversitede bilgisayar kullanılması, ilk defa bir Türk üniversitesinin uzaya uydu göndermesi; ilk yerli haberleşme uydusu, ilk yerli helikopter ve ilk yerli insansız otomobilin yapılması gibi mühendislik alanında Türkiye’deki birçok ilk, İTÜ tarafından gerçekleştirildi.

Tekel

Kökleri Cumhuriyet öncesine uzanan TEKEL, Türkiye’de tütün ve alkollü içecekler sektörünün önde gelen aktörü oldu. Tütün için ilk tekel 1862 yılında oluşturuldu. 1883 yılına gelindiğinde tuz, tütün ve alkollü içkilerin tekel gelirleri “Düyunu Umumiye”ye bırakıldı. Daha sonra Tütün İnhisarı İşletilmesi imtiyazı, Memaliki Osmaniye Duhanları Müşterek Menfaa Reji Şirketi’ne devredildi. Reji şirketi 1884 yılında faaliyete başladı.

1923’te “Reji” şirketinin bütün mal varlığı, hak ve görevleri devlete geçti. 1925’te tütün ve tütünle ilgili hizmetlerin devlet tarafından yürütülmesi kararlaştırıldı. Cumhuriyet tarihi boyunca birçok fabrika faaliyete alınırken, TEKEL bünyesindeki çalışanların sayısı da yıllar içinde artış kaydetti. 1980’lere gelindiğinde ise TEKEL ile ilgili kritik gelişmeler yaşanmaya başladı. 1984’te TEKEL yabancı sigara ithalatına başladı. 1986’da ise TEKEL ile ortaklık şartıyla sigara üretim izni verildi.

1991’de sigara üretimi, ithalatı ve satışı belli şartlar altında serbest bırakıldı. 2001’de özelleştirme kapsamına olan kuruluş 2004’te 292 milyon dolara satıldı.

İETT

Türkiye’de pek çok ilkin mimarı olan İETT’nin İstanbul yolculuğu, 1869 yılında Dersaadet Tramvay Şirketi ‘nin kurulmasıyla başladı. 1871’de ilk atlı tramvaylar hizmete girdi. 1875’de Londra’dan sonra dünyanın en eski ikinci metrosu olan Tünel işletmeye alındı.

Öte yandan, 1914’te elektrikli tramvay işletmeciliğine geçildi. Bir süre muhtelif şirketlerce iletilen Elektrik Tramvay ve Tünel işletmesi, 1939’da millîleştirildi. Kurum, 3645 sayılı yasa ile İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel (İETT) İşletmeleri Umum Müdürlüğü adını aldı.

1945 yılında havagazı fabrikaları ve dağıtım sistemleri İETT’ye devredildi. Bu hizmet 1993 yılında sonlandırıldı.

1930’da otobüs, 1961’de troleybüs hizmete girdi. 1982 yılında elektrik dağıtımı TEK’e devredildi. 1980 yılında Mavi Kart uygulamasına geçildi. 1985’de özel Halk Otobüsleri’nin yönetim, yürütüm ve denetimi İETT’ye devredildi.

2013 yılında İETT filosuna 1705 yeni ve konforlu otobüs katıldı. 2014 yılında 965 yeni şoför göreve başlarken eğitim çalışmalarını yürütmek amacıyla İETT Akademi oluşturuldu 2015 yılında Akbil, yerini tamamen İstanbulkart’a bıraktı.

2018 yılında tamamı yerli üretim olan 375 adet otobüs İETT filosuna katıldı. 2019 yılında metrobüs hattında kadın güvenlik görevlileri işbaşı yaptı. 2020 yılında kadın şoförler göreve başladı.

Kuru Kahveci Mehmet Efendi

1871 yılında Fatih, İstanbul’da Mehmet Efendi tarafından kuruldu. Türkiye’nin en eski işletmelerinden biri. 1857’de Fatih, İstanbul’da doğan Mehmet Efendi, Süleymaniye Medresesi’nde eğitim gördükten sonra babasının dükkânında çalışmaya başladı.

1871 yılında işin başına geçen Mehmet Efendi, çiğ kahveyi kavurup dibeklerde öğüterek müşterilerine hazır olarak satmaya başladı. Kahveyi öğüterek ilk kez hazır olarak kahveseverlere sunan Mehmet Efendi, bu yenilikle “Kurukahveci Mehmet Efendi” diye anılmaya başladı.

1931 yılında vefat eden Mehmet Efendi’nin ardından oğulları Hasan, Hulusi ve Ahmet Beyler baba mesleğini sürdürdüler. Aile 1934 yılında Soyadı Kanunu ile “Kurukahveci” soyadını da aldı. Ahmet Rıza Kurukahveci’nin de vefatından sonra yönetimi erkek kardeşlerden Hulusi Kurukahveci ve Mehmet Kurukahveci devraldı.

İTO

İstanbul Ticaret Odası (İTO) insanların ticari işlemlerini düzenlediği, kayıt altına aldığı ve işletmelere ait sicillerin tutulduğu bir ticari kurum olarak 1882 yılında Dersaadet Ticaret Odası olarak İstanbul’da kuruldu. 1910 yılı 13 Haziran’da yapılan bir nizamname ile Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ziraat Odaları yeniden ayrıldı. Aynı yıl İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası olarak kuruldu.

1923 yılında İzmir İktisat Kongresi’ne katılım gerçekleştirilerek, İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası millileştirildi.

1924 yılında İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası, Osmanlıca ve Fransızca olmak üzere iki dilde yayınlanmaya başladı.

1925 yılında Ticaret ve Sanayi Odaları Nizamnamesi yürürlüğe girdi. Odalara tüzel kişilik hakkı sağlandı ve odalara üye olunması zorunlu hale geldi. Bu yıl İstanbul Ticaret Odası 4. Vakıf Han’a taşındı. İstanbul Ticaret Borsası kuruldu.

İTO, 700 bin üyeye sahip ve dünyanın en köklü ve büyük ticaret odalarından biri olarak görülür. Bu organizasyonun misyonu, çağa ayak uydurarak ve uluslararası siyasi ve ekonomik durumları kendi yararına doğru yönlendirerek Türkiye’yi ve üyelerini geliştirmek olarak tanımlanıyor.